30 jaar Trefwoord

Het is 1994. Nelson Mandela wordt de eerste zwarte president van Zuid-Afrika. De kanaaltunnel tussen Frankrijk en Engeland gaat open. En Nederland krijgt voor het eerst een kabinet zonder christelijke partijen.

En… de methode Trefwoord start met proefmateriaal om te testen of katholieke en protestants-christelijke basisscholen klaar zijn voor een nieuwe aanpak van godsdienstige en levensbeschouwelijke vorming. Die testen pakken goed uit en nu, dertig jaar later, vieren we al het derde decennium van Trefwoord. Een feestje dat we op verschillende momenten en manieren in seizoen 2024/2025 gaan vieren.

Voor die vraag moeten we terug in de tijd.

• Het katholieke onderwijs laat in de jaren ’60 geleidelijk de gezamenlijke kaders en inhouden van de rk-catechismus los. Zoals er zoveel vertrouwds wordt losgelaten in die jaren van ontzuiling. Er komen projecten waarin de ervaring van kinderen meer centraal komen te staan.
  Het thematisch werken doet zijn intrede. Dat zie je terug in thema’s als vrede en geweld, vertrouwen en angst, arm en rijk, aangevuld met een beperkt aantal Bijbelverhalen uit met name het Nieuwe Testament; en met informatie over kerkelijke rituelen en feesten.
  Deze nieuwe vorm van catechese slaat aan en vooral regionale catechetische centra ontwikkelen projecten die ze, inclusief begeleiding, aanbieden aan de scholen. De rol van de parochiepastoor neemt sterk af; de kerkelijke band rond eerste communie en vormsel blijft meestal wel bestaan.
  Dan komen we terecht in de jaren ’90. De scholen vragen, mede door druk van bovenaf, om meer zichtbaarheid van de katholieke identiteit en meer systematiek in het aanbieden van (meer) Bijbelverhalen en leerstof. Verder willen scholen ook meer aandacht voor relevante maatschappelijke thema’s en lesmateriaal in een voor kinderen aantrekkelijke vorm. De wens om de belevingswereld van kinderen centraal te stellen blijft.
   
• Het protestants-christelijk onderwijs is tot begin jaren ’90 vooral georiënteerd op de overdracht van Bijbelverhalen. Drie tot zelfs vijf Bijbelverhalen per week zijn geen uitzondering. Er is weinig aandacht voor de leef- en belevingswereld van kinderen en van thematisch werken is geen sprake. Het onderwijs drijft op leerkrachten die de Bijbelverhalen van huis uit goed kennen. Velen van hen vertellen de verhalen uit het hoofd. De band met de plaatselijke kerk bestaat vooral uit het jaarlijks organiseren van een zogenaamde school- en gezinsdienst.
  De ontzuiling heeft ook voor het pc-onderwijs gevolgen. Er komen steeds meer leerkrachten met minder kennis van Bijbelverhalen en de behoefte aan aandacht voor de ervaringswereld van kinderen neemt toe.

De ontwikkelingen in zowel het rk- als het pc-onderwijs maken de weg vrij voor een nieuwe methode. Dat gat wordt gevuld door Trefwoord met materiaal voor beide denominaties. Trefwoord verbindt rk en pc door te gaan werken met de volgende elementen:

• Een eigen Bijbels driejarenrooster. Belangrijke Bijbelverhalen worden iedere drie jaar in samenhang opnieuw verteld, op basis van twee Bijbelverhalen per week. Zo maken kinderen tijdens hun schoolcarrière kennis met 80 Bijbelverhalen, die ze gemiddeld drie keer horen, telkens op een andere leeftijd. Trefwoord biedt de Bijbelverhalen kant-en-klaar uitgeschreven aan, om leerkrachten met minder kennis – en soms ook betrokkenheid – te helpen.

• Thematisch werken met dagelijks materiaal. Trefwoord verbindt thema’s aan de gekozen Bijbelverhalen die zowel recht doen aan wat de Bijbelverhalen te zeggen hebben als ook spelen in het leven van kinderen zelf en de wereld om hen heen. Zo kan het Bijbelverhaal  over Abraham en Sara passen bij het thema vertrouwen, bij loslaten of op weg gaan. Kinderen ervaren zo ook dat Bijbelverhalen niet slechts één bedoeling en duiding hebben, maar dat er veel meer diepere lagen in zitten.

• Ervaringen van kinderen centraal. Trefwoord wil laten zien dat Bijbelse thema’s actuele betekenis voor vandaag kunnen hebben. Dat lukt alleen als de ervaringen van kinderen in die thema’s mogen mee resoneren. Ervaringen van kinderen doen ertoe! Die ervaringen roept Trefwoord op met behulp van vrije verhalen, gedichten, liedjes, creatief spel en allerlei coöperatieve werkvormen. Trefwoord wil in de nieuwe aanpak leerkrachten stimuleren om kinderen aan het woord te laten, hun emoties te delen, te kunnen zeggen dat ze sommige verhalen bijvoorbeeld gek, bijzonder, mooi of onbegrijpelijk vinden. In de interactie die dan ontstaat, gaat het over levensbeschouwelijke vragen.

• Maatschappelijke relevantie. Kinderen groeien op in een complexe samenleving. Goede levensbeschouwelijke vorming helpt hen daarbij door de vraag te leren stellen naar zinvolheid, rechtvaardigheid en humaniteit.

• Aandacht voor auditieve en visuele elementen. Trefwoord werkt vanaf het begin met eigen liedrepertoire, muziekactiviteiten, posters en kalenderplaten; en biedt vanaf 2003 filmmateriaal aan. Als het digibord zijn intrede doet, schakelt Trefwoord daar soepel naar over.

Kortom: Trefwoord combineert de best werkende elementen uit beide tradities (rk en pc), verwerkt de aangegeven behoeftes en bereikt zo in vrij korte tijd een grote groep scholen die abonnee wil worden.

Kort en krachtig: een voorrecht! Ik ben in 1995 uit het onderwijs gegaan om projectleider van Trefwoord te worden. Het was een geweldige uitdaging om met een betrokken team de eerste abonnees te werven. Ik bezocht in de eerste paar jaar ruim 150 scholen om bij teams, zoals ik het noemde, een paar knoppen om te zetten.

Die knoppen gingen vooral over de kijk op wat levensbeschouwelijke vorming voor kinderen betekent. Wat Bijbelverhalen daaraan bijdragen. Hoe vragen van kinderen een serieuze rol kunnen spelen. Wat thema’s zowel over Bijbelverhalen zeggen én over het leven van kinderen zelf en de grotere wereld om hen heen. Wat andere godsdiensten te zeggen hebben.

In het rk-onderwijs was er altijd de knop: ‘de rol van Bijbelverhalen’. En in het pc-onderwijs de knop: zijn twee Bijbelverhalen per week wel genoeg.

Het waren altijd heel interessante gesprekken die ik mocht voeren en de vernieuwende kijk sloeg vrijwel overal aan. Een kijk die je zo kunt samenvatten: Trefwoord stelt de leefwereld van kinderen centraal en daagt hen uit om aan de hand van eigentijdse verhalen en Bijbelverhalen na te denken over levensbeschouwelijke thema’s.

Je kunt denken… gaat het maken van materiaal niet vervelen? Ik kan uit ervaring zeggen: geen moment. Want wat is er mooier om met anderen te mogen nadenken over thema’s die er werkelijk toe doen?

Het is belangrijk om eerst vast te stellen wat levensbeschouwing eigenlijk is. Kort gezegd: jouw kijk op het leven. Die kijk wordt bij kinderen van jongs af aan gevoed. Door wat ouders hun laten zien en voorleven. Wat zij belangrijke waarden vinden. Welke normen ze daaraan verbinden. Welke idealen ze nastreven. Hoe ze omgaan met elkaar en met de wereld om hen heen. Welke kranten ze lezen. Of ze wel of niet een religie aanhangen. Hoe ze reageren op belangrijk, actueel nieuws. Enzovoort.

En dat is dan alleen nog ‘maar’ de thuissituatie. Want kinderen doen ook in school, op clubs, in contacten met vriendjes en hun thuissituatie nog veel meer ervaringen op die hun kijk op het leven beïnvloeden. Om nog maar te zwijgen van de invloed van (social) media! Al die ‘voeding’ draagt bij aan de ontwikkeling van de eigen identiteit, maar ook aan die van de groep en de hele school.

Een school die Trefwoord heeft als methode werkt bewust aan de levensbeschouwelijke ontwikkeling die mede gevoed wordt door verhalen uit de Bijbel, de joods-christelijke traditie, en is dus een belangrijke inspiratiebron. Als het goed is kiezen scholen daar bewust voor.

Dit is de kracht van geïnspireerde levensbeschouwing:

• kinderen worden zich bewust van hun eigen identiteit;
• het stelt vragen aan wie ze willen zijn;
• het geeft richting aan hoe ze met zichzelf en anderen willen omgaan;
• het helpt scherpere keuzes te maken over thema’s als: goed en fout, eerlijk en oneerlijk, arm en rijk, oorlog en vrede, diversiteit of eenvormigheid, respect of afwijzing, solidariteit of ieder voor zich…
• het zorgt voor een goede balans tussen cognitieve vakken en vakken die de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen op het oog hebben;
• het brengt thema’s in gesprek die bij andere vakken minder snel aan de orde komen;
• het levert een bijdrage aan wat pedagoog Ger Biesta noemt: socialisatie en persoonsvorming, begrippen die je ook nadrukkelijk tegenkomt bij een vak als sociaal-emotioneel leren.

Ik hoop van harte dat levensbeschouwelijke vorming voor scholen niet als een verplicht nummer wordt gezien omdat bijvoorbeeld het bestuur van de school dit afdwingt of omdat de denominatie van de school daar nu eenmaal om vraagt, waardoor leerkrachten als ze Trefwoord gebruiken weinig meer overbrengen dan wat de handleiding ‘voorschrijft’. Levensbeschouwing is bij uitstek een vak dat om intrinsieke motivatie vraagt en om de echte wil om kinderen te leren nadenken over thema’s die er werkelijk toe doen in het leven. Want met die basis werken ze aan (zelf)vertrouwen, sociale veiligheid, persoonsvorming en alles wat ze nodig hebben om nu en later aan onze complexe samenleving te kunnen meedoen. Op een geïnspireerde, positieve manier. Dus op naar een volgend decennium met Trefwoord als basis om dit te helpen realiseren.

Gerard van Midden

Mede-eindredacteur Trefwoord